ORTA ASYA’YI KİMLER YÖNETİYOR-2*

SOORONBAJ JEENBEKOV

Sooronbaj Jeenbekov, 16 Kasım 1958 tarihinde Kırgızistan’ın Oş bölgesinde dünyaya geldi. Henüz 18 yaşında, Üzgen’deki Lenin Okulu’nda Rusça ve edebiyat öğretmeni olarak çalışmaya başladı. 1983’te Oş bölgesinde hayvancılık uzmanı olarak çalışmaya başladı. 1988’de Kırgızistan Komünist Partisi’nin Oş bölgesindeki komitesinde eğitmen olarak çalışmaya başladı ve daha sonra parti komitesinin direktörlüğüne yükseldi. 1995’te Halk Temsilciler Meclisi Başkan Vekili oldu. 2003 yılında Kırgız Ulusal Tarım Üniversitesi’nin Ekonomi bölümünden mezun oldu. 2007’de ise Tarım, Su Kaynakları ve İşleme Sanayi Bakanı oldu.

Jeenbekov, 2010 yılında Oş bölge valisi olarak görev yaptı ve 2015 yılında Devlet Personel Hizmetleri Müdürü olarak atandı. Mart 2016’da, Cumhurbaşkanlığı İdaresi Birinci Başkan Yardımcısı olarak görev yaptı. Jeenbekov 13 Nisan 2016 – 22 Ağustos 2017 tarihleri arasında Başbakan olarak görev yaptı.

15 Ekim 2017 Cumhurbaşkanlığı seçimleri, Almazbek Atambayev’in desteklediği Sosyal Demokrat Partisi (SDPK) adayı Jeenbekov’un % 54’lük zaferi ile sonuçlandı. Katılımın % 55 olarak gerçekleştiği seçimlerden zaferle ayrılan Jeenbekov, Kırgızistan’ın 5. Cumhurbaşkanı oldu.

Seçim kampanyası boyunca Jeenbekov, Rusya ile iyi ilişkilerin öncelikleri arasında olduğunu belirtti ve seçimi kazanıp resmî olarak göreve başlamasının ardından ilk yurtdışı seyahatini Rusya’ya yaptı. Eski Kırgız Cumhurbaşkanı Atambayev de Cumhurbaşkanlığı görevinde bulunduğu süre içerisinde ilk ziyaretini ve son ziyaretini Rusya’ya yapmıştı. İlk ziyaretini Rusya’ya yapmasına ilişkin Jeenbekov, “Aksi olamazdı, Rusya bizim için stratejik ortak ve müttefiktir. Davet dolayısıyla Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’e minnettarım, ona Kırgızistan Cumhuriyeti’nin en yüksek ödülü olan Manas Nişanı’nı verme fırsatım oldu.” şeklinde değerlendirmelerde bulundu.

2010’a kadar Başkanlık sistemi ile yönetilen Kırgızistan, yine hareketleri neticesinde kabul edilen anayasa değişikliği ile birlikte parlamenter sisteme geçti. Anayasa değişikliği ile birlikte ülkede seçimlerin artık 6 yılda bir yapılması ve bir kimsenin en fazla bir defa Cumhurbaşkanı seçilmesi kararlaştırıldı. Ancak parlamenter sisteme rağmen Kırgız siyasetinde en güçlü aktör, Cumhurbaşkanı olmaya devam etti. 2010 yılında yapılan referandum sonucuna göre seçimlerin 6 yılda bir yapılması ve bir kimsenin en fazla bir dönem için Cumhurbaşkanı seçilebilmesi, bölge ülkeleri ile kıyaslandığında oldukça önemli bir gelişme olarak dikkat çekiyor.

Bölge ülkelerine göz atıldığında, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, ülkesinin bağımsızlığını kazandığı 1991 yılından beri ülkesini tek başına yönetiyor. Tacikistan’da ise İmam Ali Rahman, ülkesinde 1992 yılından bu yana koltuğunu koruyor. Özbekistan’da ise İslam Kerimov, 1991-2016 arasında ülkeyi yönetmiş, görevdeyken ölmesi üzerine seçime gidilmişti.

Aralık 2016’da, yerel seçimlerle birlikte ülkede bir de referandum gerçekleşmişti. Referandumda % 79 evet oyu çıkmış ve bu sonuca göre Kırgızistan anayasasında Cumhurbaşkanının yetkileri kısıtlanmış, parlamentonun ve Başbakanın yetkileri artırılmıştı.

Jeenbekov göreve gelmeden önce, seçilmesi hâlinde ülkesindeki rüşvet ve yolsuzlukla mücadele edeceğini vadediyordu. Orta Asya’daki diğer ülkelerde olduğu gibi Kırgızistan’da da kamu çalışanlarının maaşı oldukça düşük ve bu nedenle bölgede rüşvet, çok yaygın ve sıradan bir uygulama. Jeenbekov, göreve geldikten sonra yaptığı konuşmada yolsuzluğu bir ‘millî güvenlik sorunu’ olarak nitelendirmiştir.

İMAM ALİ RAHMAN

İmam Ali Rahman, 5 Ekim 1952’de Tacikistan’ın güneybatısında yer alan Halton bölgesinde, çiftçi bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldi. Bir dönem elektrikçi olarak çalışan Rahman, 1971-74 yılları arasında SSCB Pasifik Okyanusu Donanmasında askerliğini yaptı. 1982 yılında, Ekonomi Fakültesinden mezun oldu. Üniversite mezuniyeti sonrasında Komünist Partisi eğitici kadrolarında çalıştı. 1987-92 yılları arasında Lenin Devlet Kooperatif Çiftliğinde müdürlük yaptı. Aynı zamanda Dangara Belediye Başkanlığı görevini yürüten Rahman, 1990’da Kulyab’dan Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Yüksek Konseyi üyeliğine seçildi.

1991 yılında bağımsızlığını kazanan Tacikistan’ın ilk Cumhurbaşkanı Rahman Nabiyev, Tacik iç savaşının ilk aylarında istifa etmişti. Sovyetler Birliği’nin dağılması ile Tacikistan’ın bağımsızlığını kazanması sonrası Yüksek Konseyin 16 Kasım 1992 tarihinde Hucend’de yapılan 16’ncı oturumunda Rahman, Konsey Başkanlığına seçildi ve Tacikistan’ı fiilî olarak yönetmeye başladı. Bağımsızlığın kazanılmasından 1 yıl sonra İmam Ali Rahman fiilî olarak göreve başladı ve 1992’den beri Tacikistan’ı yönetmeye devam ediyor. Rahman, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, ülkede ilk defa 1994 yılında düzenlenen Cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanarak iktidardaki gücünü pekiştirdi. İmam Ali Rahman, Nisan 1997’de Hucend’de gerçekleştirilen bir suikast girişiminden kurtuldu. Ağustos 1997 ve Kasım 1998’de ise iki darbe girişimini bastırdı.

İmam Ali Rahman, 1999’da yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerini % 97 ile kazandı. 1999 yılına kadar, Tacikistan’ın anayasasına göre Rahman’ın sadece iki dönem Cumhurbaşkanlığı görevinde bulunma hakkı vardı. Ancak Rahman, 22 Haziran 2003’te referanduma sunulan bir anayasa değişikliği ile görev süresini 7’şer yıldan iki dönem daha uzatma hakkı elde etti. Dolayısıyla 2006 seçimlerinde de Cumhurbaşkanı adayı olabilen Rahman, bu seçimi de yüzde % 80 ile kazandı.

Aynı zamanda Tacikistan Demokratik Halk Partisi’nin lideri olan İmam Ali Rahman’ın ismi, görevde bulunduğu dönemde içerisinde insan hakları ihlalleri ve yolsuzluk olayları ile anılıyor. Rahman yönetimi, son yıllarda camilere getirilen sıkı denetim, baş örtüsüne getirilen kısıtlamalar ve çocuklara konulacak isimlere müdahale etmesi ile gündeme geldi.

Ocak 2018’de yapılan yasa değişikliğine göre camilere ve dinî derneklere, varlıkları ve vergileri hakkında Tacik hükümetine bilgi verme zorunluluğu getirildi. Tacikistan’da cami imamlarının büyük kısmı, cemaatin gönüllü bağışları ile imamlık yapıyor ve sadece büyük camilerde görev yapan 265 imamın maaşı Tacik hükümeti tarafından ödeniyor. 5 Şubat 2018’de, Tacikistan Din ve Gelenek İşleri Komitesi tarafından 4,000 camiinin 1938’i gerekli izin belgelerinin olmaması nedeniyle ibadete kapatıldı. Kapatılan camiler ise yerel yönetimlerin vereceği karar doğrultusunda kültür evi, çay evi, kuaför, sağlık merkezi veya kreş olarak kullanılacak. 2011’den beri 18 yaşın altındaki erkeklerin Cuma namazlarına katılması ise yasak. 2015’te İmam Ali Rahman, baş örtüsü hakkında yaptığı bir açıklamada “Baş örtüsü takmak, bize yabancı olan kültürleri körü körüne taklit etmektir. İnsan kaçakçılığında, uyuşturucu ticaretinde baş örtüsü takıldığına dair elimizde birçok örnek mevcut ve bu Tacik kadınların kültüründen uzak olmalı. Baş örtüsü kabalığın ve zayıf eğitimin bir göstergesi.” demişti.

Bir diğer kısıtlama ise isimlere yönelik yapıldı. Mayıs 2015’den itibaren Arapça ve Türkçe isimleri çocuklara konulmaması gerektiği tartışmaya açıldı. Kız çocukları için Sümeyye, Ayşe ve Asiye; erkek çocuklar için ise Muhammed, Ebu Bekir ve Yusuf isimleri Tacikistan genelinde çok tercih edilen isimler olduğu biliniyor. Mecliste yapılan oturumlarda Arapça kökenli isimlerin Tacik kökenli isimler ile değiştirilmesi teklif edildi. İmam Ali Rahman, Mart 2007’de, Rahmanov olan soyadını Rahman olarak değiştirmiş ve Taciklere kendi kültür ve ulusal köklerine dönmeleri konusunda çağrılarda bulunmuştu.

Ocak 2016’da, Tacikistan Adalet Bakanı Rüstem Şah Murat, özellikle Arapça kökenli yabancı isimlerin Tacik toplumunda bölünmelere yol açtığını söylemişti. Tacik hükümeti yaklaşık 4000 isimlik bir katalog hazırlayarak ailelerden bu katalogdaki isimleri çocuklarına koymasını istemişti. Hac vazifesini yerine getirmek için 2015’e kadar 35 olan yaş sınırı ise, Haziran 2017’de 40’a çıkarıldı.

İmam Ali Rahman ise diğer yandan koltuğunu korumaya yönelik adımlar atmaya devam etti. Kasım 2015’de kabul edilen yasaya göre, İmam Ali Rahman’a “Ulusun Lideri” unvanı verildi. Bu unvanla birlikte hem kendisi hem de ailesi için ömür boyu hukuki ve cezai dokunulmazlık sağlandı. Yine bu unvana sahip olmasından dolayı emekli olduktan sonra dâhi hükümetlerin faaliyetlerini gözetleme ve denetleme yetkisi kendisine verildi. Nisan 2016’da kabul edilen yasaya göre 16 Kasım’ın “Başkanlar Günü” olarak kutlanması kararlaştırıldı. İmam Ali Rahman, Başkanlar Günü’nün, barış ve Tacikistan’ın birliği için siyasi olarak büyük bir katkı olacağını belirtmişti.

Mayıs 2016’da anayasa değişikliği için ülke referanduma gitti. % 94’lük bir oran ile kabul edilen değişikliğe göre, 1992’den beri ülkeyi yöneten İmam Ali Rahman’a özgü olmak üzere herhangi bir kısıtlama olmadan Cumhurbaşkanlığına aday olabilmesinin önü açıldı. Dolayısıyla “Ulusun Lideri” unvanına sahip İmam Ali Rahman’a, bir kişinin iki defadan fazla Cumhurbaşkanı seçilmesini yasaklayan madde uygulanmayacak.

KURBANKULU BERDİMUHAMMEDOV

Kurbankulu Berdimuhammedov, 29 Haziran 1957’de Aşkabat’ta dünyaya geldi. 1979 yılında Türkmenistan Diş Hekimliği Fakültesi’nden mezun olan Berdimuhammedov, uzun yıllar diş hekimi olarak çalıştı. Doktorasını ise Moskova’da yaptı. 1990-1995 yılları arasında Berdimuhammedov, Türkmenistan Diş Hekimliği Fakültesinde önce asistan, daha sonra Dekanlık görevine getirildi. Berdimuhammedov 1995 yılında Aşkabat Stomotoloji Merkezi Başkanlığına getirildi ve ardından Tıp Üniversitesi Rektörlüğüne atandı.

Türkmenistan’ın kurucu lideri Saparmurat Türkmenbaşı’nın elinden tutmasıyla siyasi kariyerine başlayan Berdimuhammedov, Mayıs 1997’de Sağlık Bakanlığı görevine getirildi. Ardından 1998 yılında Türkmenbaşı adına Uluslararası Tıp Merkezi’nin başına getirildi. Berdimuhammedov, Nisan 2001’de tıp, eğitim ve bilimden sorumlu Başbakan Yardımcılığı görevine getirildi. Ağustos 2004’ten itibaren sorumluluk alanı genişletilerek kültür ve basından da sorumlu oldu. Berdimuhammedov, bu süreçte Türkmenbaşı’nın özel doktorluğunu da yaptı. Türkmenistan’ın kurucu lideri Saparmurat Türkmenbaşı’nın Aralık 2006’da ölmesi üzerine Şubat 2007’de Türkmenistan sandık başına gitti ve Berdimuhammedov, oyların % 89’unu alarak 1991’de bağımsızlığını kazanan Türkmenistan’ın ikinci lideri oldu.

Türkmen lider Berdimuhammedov, 2012’deki başkanlık seçimlerini ise  % 97 ile kazandı. 2016 yılında Türkmenistan, referanduma gitti. Ülkede kabul edilen referanduma göre devlet başkanlığı için üst sınır olan 70 yaş sınırı kaldırıldı ve devlet başkanlarının görev süresi 5 yıldan 7 yıla çıkarıldı. Yaklaşık 3 milyon seçmenin katıldığı Şubat 2017’deki seçimleri Berdimuhammedov,  % 97‘lik oy oranı ile üçüncü kez kazandı.

Asıl mesleği diş hekimliği olan Berdimuhamedov’un çok titiz olduğu, etrafındakilerin de öyle olmasını istediği belgelerde yer aldı. Berdimuhamedov bir diş kliniğinin başında iken, orada çalışanların ütülü pantolon giymesini zorunlu kılmış. 30 yıl önce Berdimuhamedov’un eski bir Rus arabası aldığı, yağmur yağdığında onu evinde bıraktığı ve onun yerine bir taksi çağırdığı söylentiler arasında yer aldı.

Berdimuhammedov, geçtiğimiz yıl Nevruz Bayramı’ndan kısa süre önce, Türkmenistan’daki çay kültürü ile çayın tarihini anlatan ve özellikle yeşil çayın ülkede geniş bir kitle tarafından içildiğine yer veren bir kitap yazdı. Resmî bir törenle tanıtılan “Çay–Melhem ve İlham” isimli kitap, daha sonra kabine üyelerine hediye edildi. Berdimuhammedov’un bayramlaşmaya gelen kabine üyelerinin, kitabı aldıktan sonra öperek başlarına koydurması ise tartışmalara yol açtı.

Berdimuhammedov, Mayıs 2015’te Başkent Aşkabat’ta 21 metre uzunluğunda ve 24 ayar altın kaplama bronz heykelini diktirmesi ile de dikkatleri üzerine çekmişti. Türkmen yetkililer, at sırtında gösterilen Berdimuhammedov heykelinin Türkmen halkının talebi doğrultusunda dikildiğini belirtmişti. Berdimuhammedov, heykel henüz yapım aşamasındayken “Asıl amacım halkıma ve memleketimize hizmet etmek. Bu nedenle, halkıma kulak verip isteklerini yerine getireceğim.” şeklinde konuşmuştu.

Berdimuhamedov, sporcu kimliği ile de kendinden oldukça bahsedilen bir lider. Ülkede halk sağlığının korunması için her yıl spor müsabakaları düzenlenirken Berdimuhammedov, kamu personelleri ile birlikte başkent caddelerinde düzenli olarak at yarışı ve bisiklet turlarının yapıldığı gösterilere katılıyor; DJ’lik yaparken, askerî araç sürerken, gitar çalıp şarkı söylerken çekilen videoları ise medyada oldukça sık gözüküyor.

Brezilya’da gerçekleşen 2016 Rio Olimpiyat Oyunları’nda Türkmenistan’ı temsil eden 9 sporcunun da madalya alamaması üzerine Berdimuhammedov, söz konusu sporcuları vatana ihanet etmekle suçlamıştı. Rio’daki oyunlarda Özbekistan olimpiyatları 13 madalyayla 21. sırada bitirirken Kazakistan ise toplam 17 madalya ile 22. sırada yer almıştı. Geçtiğimiz yıl farklı silahlarla poz verdiği görüntüleri devlet televizyonunda yayınlanan Berdimuhammedov, Arnold Schwarzenegger’in oynadığı ünlü film serisinden esinlenerek kendisine “Türkmenatör” adını takmıştı. Berdimuhammedov’un lider olduğu dönem, ülkede ‘çağın yeniden doğuşu’ olarak anılıyor. Türkmen lider Berdimuhammedov’un lakabı ise ‘Arkadag’, yani ‘koruyan’.

* Geçen sayımızda yer alan ORTA ASYA’YI KİMLER YÖNETİYOR-1 başlıklı yazımızın devamıdır.